راست روده (رکتوم)، آخرین بخش روده بزرگ، وظیفه ذخیره مواد زائد گوارشی و آماده دفع رو به عهده داره. رکتوم به مقعد (آنوس)، یعنی آخرین بخش دستگاه گوارشی متصله. با وجود این اتصال، رکتوم و مقعد، ساختار و عملکرد متفاوتی دارن.
عروق های خونی، بافت ها، اعصاب و عضلات (اسفنکترهای داخلی و خارجی) موجود در مقعد، نقش حیاتی در یکی از مهمترین مکانیسم های تنظیم شرایط فیزیولوژیکی بدن، یعنی کنترل و دفع مدفوع دارن.
مقعد: ساختار، عملکرد و اجزا مقعد
ساختار منظم، هماهنگی کامل اجزای مقعدی مثل اعصاب، عروق خونی و عضلات اسفنکتری داخلی و خارجی مقعد، باعث عملکرد مقعد، یعنی کنترل یا دفع مواد زائد مدفوع از بدن میشه.
ساختار مقعد:
مقعد، بخش انتهایی لوله گوارشی، از لحاظ ساختار و شکل به دو بخش تقسیم میشه:
- کانال مقعدی: لوله کوتاه 2.5 تا 4 سانتی که به رکتوم متصل میشه.
- دهانه مقعد: سوراخ خارجی که با پوست احاطه شده و به بیرون بدن راه داره.
اجزا تشکیل دهنده مقعد: عضلات، بافت ها، عضلات و اعصاب
مقعد از اجزای مختلفی تشکیل شده که نقش مهمی در عملکرد طبیعی مقعد دارن:
- دو نوع عضله یا ماهیچه (اسفنکترهای داخلی و خارجی)
- سه نوع بافت (بافت مخاطی، زیر مخاطی و عضلانی)
- دو نوع اعصاب (اعصاب خودمختار: سمپاتیک و پاراسمپاتیک و اعصاب سوماتیک)
- دو نوع سیستم گردش خون: شریانی (خون تازه اکسیژن دار رو از قلب به مقعد میاره) و وریدی (خون کم اکسیژن رو از مقعد به قلب برمیگردونه).
سلول های بافت ماهیچه ای (عضلانی)، شبیه تارهای الیاف گیاهی، ظاهری بلند، باریک و استوانه ای دارن. به دلیل همین شباهت ظاهری، به آن ها “فیبر”، “الیاف عضلانی” یا “تارهای ماهیچه ای” هم میگن. الیاف عضلانی اسکلتی، مسئول حرکات ارادی در بخش های مختلف بدن هستن.
اسفنکتر خارجی مقعد: نقش کلیدی بر کنترل ارادی مدفوع
اسفنکتر خارجی مقعد، یه ساختار لوله ای کوتاه از جنس ماهیچه های اسکلتی ارادی، به ضخامت 5 تا 10 میلیمتر (بسته به جنس، سن، وضعیت عضلانی فرد) هست. بین 2.5 تا 5 سانت از طول بخش پایینی کانال مقعد، رو احاطه کرده و بخشی از عضلات کف لگن (پرینه) محسوب میشه.
وظیفه اسفنکتر خارجی مقعد: کنترل بر دفع ارادی مدفوع
در هنگام شرایط مناسب برای اجابت مزاج، فرد آگاهانه، عضله اسفنکتر خارجی مقعد رو شل میکنه تا دفع مدفوع ارادی، انجام بشه.
وظیفه اسفنکتر خارجی مقعد:
- کنترل سیستم عصبی ارادی، جلوگیری از نشت یا دفع مدفوع و گاز روده.
- باز شدن دهانه مقعد هنگام دفع ارادی
- بسته شدن دهانه مقعد برای جلوگیری از دفع ناخواسته و غیر ارادی
اجزاء تشکیل دهنده اسفنکتر خارجی مقعد:
اسفنکتر خارجی از 3 لایه الیاف عضلانی خاص و پیچیده، تشکیل شده که این ساختار قوی و منسجم، باعث عملکرد هماهنگ اسفنکتر در کنترل ارادی مدفوع میشه.
- لایه عمیق فوقانی:
- محل قرارگیری: قسمت بالایی اسفنکتر خارجی
- ارتباط با عضلات دیگه: ارتباط با عضله پوبورکتالیس و لواتور آنی و رباط آنوکوکسیژیال
- بعضی از سلول های آن، از خط وسط عبور میکنه که با عضله عرضی پرینه ترکیب میشه.
- وظیفه اصلی: ایجاد و استحکام ساختار بیضی شکل اسفنکتر خارجی
- لایه سطحی میانی:
- محل قرارگیری: قسمت میانی و وسط اسفنکتر خارجی
- ارتباط: از جلو به بدنه پرینه، از عقب با رباط آنوکوکسیژیال، به دنبالچه متصله
- وظیفه اصلی: تقویت و استحکام شکل بیضی اسفنکتر خارجی
- لایه زیر جلدی:
- محل قرارگیری: پایین ترین و سطحی ترین قسمت اسفنکتر دقیقا زیر پوست اطراف مقعد
- ارتباط: از جلو به بدنه پرینه، از عقب با رباط آنوکوکسیژیال به دنبالچه متصله
- وظیفه: لبه خارجی اسفنکتر رو احاطه میکنه و باعث ایجاد چین های پوستی اسفنکتر میشه.
ارتباط اسفنکتر خارجی مقعد با ساختارهای آناتومیک:
موقعیت استراتژیک و خاص عضله اسفنکتر خارجی، در محل تلاقی الیاف عضلانی پیچیده، باعث میشه که این اسفنکتر به مهم ترین کنترل کننده مقعد، تبدیل بشه.
فضای بین استخوان های لگن: فضای پرینه
استخوان های لگن، از استخوان های ایلیوم، ساکروم (استخوان خاجی)، ایسکیوم، پوبیس (شرمگاهی) و نوک استخوان دنبالچه، تشکیل میشه.
نحوه قرارگیری این استخوان های کف لگن، به صورتی هست که یه فضای خالی، بین آن ها به وجود میاد:
- استخوان پوبیس یا شرمگاهی در جلو بدن
- انتهای استخوان دنبالچه (از استخوان های کف لگن محسوب میشه)
- استخوان های ایسکیوم (در دو طرف و کف لگن، وزن بدن هنگام نشستن رو تحمل میکنه)
این حفره ایجاد شده بین استخوانی، “فضای لوزی شکل پرینه” نامیده میشه.
پرینه: بافت نرم حفره بین استخوان های لگن
بافت نرم پرینه شامل افت های عضلانی، عروق خونی، اعصاب و پوست، این فضای خالی بین استخوان های لگن ( فضای لوزی شکل پرینه) رو پر میکنه.
فضا و بافت پرینه به دو بخش مثلثی شکل تقسیم میشه:
- مثلث ادراری تناسلی: شامل مجاری ادراری و اندام های تناسلی در جلوی پرینه و بدن.
- مثلث مقعدی: در نیمه پشتی پرینه، ساختارهای زیر رو احاطه میکنه:
- اسفنکتر خارجی مقعد
- رباط آنوکوکسیژیال: مثل یه طناب قابل انعطاف، اسفنکتر خارجی رو به استخوان دنبالچه وصل میکنه. باعث استحکام و پایداری اسفنکتر در موقعیت خود و همچنین ایجاد انعطاف لازم برای عملکرد اسفنکتر در دفع اختیاری مدفوع میشه.
- عصب زیرین مقعدی: از شاخه های مهم عصبی مقعدی که از عصب پرینه در پایین کمر، منشا میگیره. وظیفه آن عصب دهی به عضله اسفنکتر خارجی (کنترل ارادی باز و بسته شدن مقعد) و عصب دهی به پوست ناحیه اطراف مقعد (احساس و کنترل حرکات مقعد) هست.
- حفره ایسکیوآنال: اسفنکتر خارجی مقعدی، در دیواره عقبی حفره ایسکیوآنال قرار میگیره. این حفره در نزدیک مثلث مقعدی، جزیی از آن نیست بلکه بیشتر به عنوان فضایی برای عبور اعصاب، عروق و عضلات کف لگن شناخته میشه.
موقعیت استراتژیک و خاص عضله اسفنکتر خارجی، در محل تلاقی الیاف عضلانی پیچیده، باعث میشه که این اسفنکتر به مهم ترین کنترل کننده مقعد، تبدیل بشه.
خونرسانی اسفنکتر خارجی مقعد: شریان و وریدهای اسفنکتری
مسیر خونرسانی خون اکسیژن دار و تازه از قلب به اسفنکتر خارجی مقعدی، به ترتیب زیر هست:
قلب- آئورت-ایلیاک-ایلیاک داخلی-پودندال داخلی-رکتال تحتانی-اسفنکتر خارجی مقعد
- خون از قلب به سرخرگ یا شریان اصلی آئورت، به وسیله شریان ایلیاک، به اندام های پایینی بدن، برده میشه.
شریان ایلیاک، به 2 شاخه داخلی و خارجی تقسیم میشه:
- شریان ایلیاک داخلی: خونرسانی از قلب به اندام های لگنی، عضلات کف لگن، رحم در زنان، رکتوم یا راست روده، مقعد و اسفنکترهای مقعدی رو انجام میده.
- شریان ایلیاک خارجی: خون رو از قلب، به پاها میبره.
شریان پودندال داخلی: یکی از شعبه های شریان ایلیاک خارجی هست که خون رو به مقعد و پرینه میرسونه.
شریان (سرخرگ) تحتانی رکتال: شاخه ای از شریان پودندال داخلی، خون اکسیژن دار رو به اسفنکتر خارجی مقعد میرسونه.
- ورید (سیاهرگ) تحتانی رکتال: خون بدون اکسیژن و مصرف شده رو از اسفنکتر خارجی به سیاهرگ یا ورید پودندال داخلی میبره تا به قلب برگرده.
اسفنکتر داخلی مقعد: تاثیر ساختار، اعصاب و عضلات بر دفع غیر ارادی مدفوع
اسفنکتر داخلی، یکی از دو عضله کنترل کننده مقعد در دفع مدفوع محسوب میشه. درحالیکه اسفنکتر خارجی از ماهیچه های اسکلتی ارادی تشکیل شده، اسفنکتر داخلی از ماهیچه صاف دایره ای و مارپیچی با عملکرد غیر ارادی شکل گرفته.
اسفنکتر داخلی با ضخامت 5 میلیمتر، حدود 2.5 تا 4 سانت از طول بخش داخلی کانال مقعد رو احاطه میکنه.
ساختار و موقعیت آناتومیک اسفنکتر داخلی مقعد:
اسفنکتر داخلی، بخشی از لایه عضلانی داخلی روده بزرگه که از محل اتصال انتهای روده بزرگ (راست روده یا رکتوم) به مقعد، ضخیم میشه و تا نزدیکی سوراخ خروجی مقعد ادامه پیدا میکنه. الیاف یا رشته های عضلانی آن بصورت مارپیچی نه دایره ای کامل، مرتب شده که باعث چین خوردگی آن میشه.
در انتها دو اسفنکتر داخلی و خارجی مقعد، با هم تماس دارن اما کاملا از نظر ساختار و عملکرد، جداگانه عمل میکنن.
اسفنکتر داخلی مقعدی: کنترل غیر ارادی دفع مدفوع
در حالت عادی، عضله اسفنکتر داخلی، دائم در وضعیت انقباض هست تا از خارج شدن غیر ارادی و بدون کنترل گاز روده و مدفوع، جلوگیری کنه.
هماهنگی و همکاری دو اسفنکتر داخلی (غیر ارادی) و خارجی (ارادی)، باعث میشه که حتی در زمان استراحت و خواب که فرد، انقباض ارادی و آگاهانه بر دفع نداره، از دفع و بی اختیاری مدفوع جلوگیری بشه.
اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک: تاثیر در انقباض اسفنکتر داخلی
عصب سمپاتیک باعث تقویت انقباض و عصب پاراسمپاتیک باعث شل شدن و انبساط اسفنکتر داخلی میشن. هنگام عبور مدفوع از آمپول یا کیسه رکتوم، این عضله به طور انعکاسی، شل میشه که به آن “رفلکس مهاری مقعدی” میگن. این شل شدن، باعث عبور مقدار کمی از مدفوع به کانال مقعد میشه تا فرد نیاز به دفع مدفوع رو احساس کنه.
در صورتی که فرد در شرایط مناسب برای دفع مدفوع نباشه، آگاهانه و با اراده خود، عضلات اسفنکتر خارجی مقعد و عضله پوبورکتالیس رو منقبض میکنه و بسته نگه میداره.
عضله پوبورکتالیس: تاثیر در ایجاد زاویه آنورکتال
عضله پوبورکتالیس، از استخوان پوبیس در جلوی لگن شروع میشه، به شکل نعل اسبی از پشت رکتوم (راست روده؛ انتهای روده بزرگ) رد میشه و دوباره به سمت دیگه استخوان پوبیس میچسبه.
مانند یه قلاب عضلانی، رکتوم رو به جلو میکشه تا زاویه مقعدی-راست روده ای (آنورکتال) ایجاد بشه.
اهمیت زاویه آنورکتال در دفع ارادی مدفوع:
- در حالت استراحت پوبورکتالیس، منقبض هست و با ایجاد زاویه 80 یا 90 درجه بین رکتوم و مقعد، باعث میشه مدفوع، ناخواسته و غیر ارادی خارج نشه.
- در زمان دفع ارادی: عضله پوبورکتالیس به طور ارادی شل میشه تا زاویه آنورکتال صاف بشه و مسیر خروج مدفوع، باز بشه.
آسیب های وارده به عضلات اسفنکتر داخلی و خارجی مقعد: از زایمان تا فیستول
آسیب به اسفنکترهای مقعدی به علل مختلفی روی میده. در صورت آسیب به هر یک از اسفنکترها یا هر دو، توانایی کنترل دفع مدفوع از بین میره و فرد دچار بی اختیاری در کنترل و دفع مدفوع یا گاز روده میشه. این مشکل باعث، بروز بیماری های مختلف و همچنین مشکلات روحی در بیمار میشه.
شایع ترین دلیل آسیب به اسفنکتر های مقعدی:
- جراحی های ناحیه مقعد یا رکتوم
- جراحی های بیماری های هموروئید، شقاق، فیستول و آبسه های مقعدی
- زایمان طبیعی سخت و طولانی
- ابتلا به یبوست مزمن
- افتادگی لگن
- افزایش سن
- پوکی استخوان های لگن
- صدمات شدید فیزیکی مثل تصادف، زمین خوردن و پرتاب شدن از بلندی
- شکستگی لگن در اثر پوکی استخوان یا زمین خوردن
تشخیص آسیب وارده به اسفنکترهای مقعدی: از معاینه تا تصویربرداری
نوع و شدت آسیب به اسفنکترهای مقعدی، با روش های زیر انجام میشه:
- معاینه فیزیکی توسط پزشک متخصص
- انجام روش های تشخیصی تصویربرداری MRI
- آزمایش های عملکرد عضلات مقعدی
- آنال مانومتری
- سونوگرافی داخل مقعدی
درمان آسیب به اسفنکتر های مقعدی: از تمرینات ورزشی تا لیزر درمانی
درمان آسیب و صدمات وارد بر اسفنکترهای مقعدی، بسته به نوع، شدت و شرایط بیمار داره. هدف نهایی این درمان ها، بازگرداندن عملکرد طبیعی و عادی اسفنکترها و کاهش یا درمان کامل بی اختیاری مدفوع هست.
گزینه های درمانی آسیب اسفنکتری:
- جراحی ترمیمی اسفنکتر مقعدی
- درمان بیوفیدبک: تقویت کنترل عضلات اسفنکتری
- انجام تمرینات کگل: تقویت عضلات کف لگن و بهبود عملکرد عضله پوبورکتالیس
- رعایت رژیم غذایی پر فیبر برای جلوگیری از ابتلا به یبوست و فشار بر اسفنکترهای مقعدی
- درمان لیزری بیماری های مقعد مثل هموروئید (بواسیر)، شقاق (فیشر)، فیستول و آبسه های مقعدیساختار مقعد + بیماریهای مقعدی، باعث آسیب به اسفنکترها و بی اختیاری دفع مدفوع میشه.
درمان لیزری که بدون درد، بیهوشی و بستری انجام میشه، قطعی ترین روش درمان فوری بیماری های مقعدی محسوب میشه.
سوالات متداول در مورد ساختار و عملکرد اسفنکترهای داخلی و خارجی مقعدی
- درمان بی اختیاری در دفع مدفوع، چگونه انجام میشه؟
با روش های تهاجمی جراحی مثل ترمیم اسفنکترهای مقعدی یا روش های پیشرفته تحریک اعصاب مقعدی یا تمرینات ورزشی مثل کگل
- افزایش سن تاثیری در آسیب به اسفنکتر ها داره؟
بله. افزایش سن به علت افتادگی لگن یا پوکی استخوان لگن تاثیر داره.
- برای درمان فیستول گسترش یافته به اسفنکتر باید چکار کرد؟
درمان لیزری؛ قطعی ترین و بهترین روش درمان فیستول مقعدی شناخته میشه. بدون درد، بیهوشی و بستری در زمان کوتاهی توسط جراح متخصص انجام میشه.
