مقعد آخرین بخش دستگاه گوارشی، وظیفه دفع مدفوع را بر عهده داره. این بخش دارای عضلات اسفنکتر داخلی و خارجی است که به کنترل ارادی و غیرارادی دفع مدفوع کمک میکنن. به دلیل وجود عروق خونی و اعصاب حساس، ممکن است بیماری هایی مثل هموروئید، شقاق، آبسه مقعدی و اسپاسم عضلانی یا برخی بیماریهای گوارشی مانند سندرم روده تحریک‌پذیر، در مقعد ایجاد بشه. این بیماری ها دردناک، با تغذیه سالم و مصرف فیبر کافی، ورزش و در نهایت جراحی لیزری به طور قطعی درمان میشن.
بخش های اندام روده بزرگ: بررسی نقش و عملکرد روده بزرگ در دفع مدفوع
روده بزرگ (آخرین اندام دستگاه گوارش) شامل 1.5 متر کولون (کولون صعودی،افقی و نزولی) هست.
انتهای روده بزرگ که وظیفه تخلیه مواد دفعی بدن (مدفوع) به بیرون بدن رو داره؛ شامل 3 بخش اصلی هست:
- کولون سیگموئید
- راست‌روده (رکتوم)
- مقعد
مقعد (آنوس) به آخرین بخش دستگاه گوارش در بدن انسان و بعضی حیوانات گفته میشه. مقعد، در انتهای روده بزرگ، وظیفه دفع مواد زائد گوارشی (مدفوع) از بدن رو برعهده داره.
راست روده (رکتوم): وظیفه ذخیره سازی، آماده سازی و جذب آب، الکترولیت ها و مواد مغذی باقی مونده رو از مدفوع داره. این کار باعث جذب آب و خشک شدن مدفوع میشه.
کولون سیگموئید به شکل S انگلیسی، بعد از اندام روده کوچک، در ابتدای بخش مقعد، قبل از راست‌روده (رکتوم) قرار داره. وظیفه جذب آب و مواد مغذی از مواد غذایی هضم‌شده رو به عهده داره.
مقعد چیست؟ بررسی ساختار و عملکرد مقعد
مقعد یک اندام مستقل نیست و بخشی از اندام روده بزرگ محسوب میشه. در اصل مقعد یک ساختار (بخش آناتومیک) متشکل از چندین نوع بافت گوناگون هست.
ساختار آناتومیک مقعد از 2 بخش اصلی تشکیل شده:
- کانال مقعدی (آنال کانال): کانالی به طول 2.5 تا 4 سانتیمتر، در انتهای راست روده (رکتوم) قرار داره. مدفوع از این کانال به بیرون از بدن تخلیه و دفع میشه.
- ماهیچه های اسفنکتر مقعدی: عضلات اسفنکتری کنترل کننده دفع مدفوع، در این کانال، قرار دارن.
انواع بافت های موجود در ساختار مقعد:
مقعد انسان یک ساختاره یعنی از چندین نوع بافت تشکیل شده، که عبارت هستن از:
1. لایه های بافتی مقعدی:
مقعد، از 3 لایه بافتی مختلف تشکیل شده:
بافت مخاطی مقعد:
بافت مخاطی مقعد؛ از بافت پوششی و بافت پیوندی سستی تشکیل شده که سطح داخلی کانال مقعد رو پوشانده. در لایه مخاطی، غدد ترشحی لنفاوی، مواد لغزنده ای به نام مخاط ترشح میکنن که باعث کاهش اصطکاک مدفوع هنگام دفع و جلوگیری از آسیب رسیدن به مقعد میشن.
بافت زیر مخاطی مقعد:
بافت زیر مخاطی مقعد؛ دقیقاً زیر لایه مخاطی، از یک لایه بافت پیوندی متراکم تشکیل شده. در لایه زیر مخاطی، اعصاب، رگهای خونی (برای تغذیه و اکسیژن رسانی به بافت) و بافت لنفاوی (برای حفاظت بافت از عوامل ایجاد بیماری، عفونت ها) قراردارن. التهاب لایه زیر مخاطی، باعث بیماری هموروئید مقعدی میشه.
بافت عضلانی مقعد:
بافت عضلانی مقعد؛ از بافت عضلانی (بافت ماهیچه ای) تشکیل شده و شامل عضلات صاف اسفنکتر داخلی مقعدی (برای حرکات غیرارادی) و عضلات مخطط اسفنکتر خارجی مقعدی (برای حرکات ارادی) هست.
این لایه عضلانی با ایجاد حرکات موجی، مدفوع رو حرکت داده و با باز و بسته شدن هماهنگ، باعث کنترل تخلیه ارادی و به موقع مدفوع میشه.
2.عضلات مقعدی: شناخت ماهیچه ها و اسفنکترهای مقعدی
در ناحیه‌ی مقعد، دو نوع عضله (ماهیچه صاف و ماهیچه مخطط) در دو اسفنکتر(داخلی و خارجی) وجود داره:
اسفنکترهای مقعدی ماهیچه یا عضله ای هستن که مثل دریچه کنترل، مسیرهای خاصی رو باز و بسته میکنن تا از نشت یا عبور غیرضروری مواد جلوگیری کنن (مثلاً کنترل خروج مدفوع و جلوگیری از بازگشت آن).
لایه عضلانی در اسفنکترهای مقعدی:
- عضلات صاف (غیرارادی) در اسفنکتر داخلی مقعد
- عضلات مخطط (ارادی) اسفنکتر خارجی مقعد
عضلات صاف در اسفنکتر داخلی مقعد، تحت کنترل سیستم عصبی غیرارادی هستن و با ایجاد حرکات موجی شکل، مدفوع را به سمت بیرون هدایت میکنن.
عضلات مخطط در اسفنکتر خارجی مقعد: تحت کنترل سیستم کنترل ارادی هستن و امکان کنترل ارادی دفع تا زمان مناسب یا تاخیر در دفع را فراهم میکنن.
3.اعصاب مقعد: نقش اعصاب ارادی و غیر ارادی در کنترل دفع
بخش مقعد دارای دو نوع عصب اصلی هست:
- اعصاب خودمختار ( اعصاب سمپاتیک و اعصاب پاراسمپاتیک)
- اعصاب سوماتیک.
هماهنگی اعصاب خودمختار و سوماتیک با هم، نقش مهمی در کنترل حرکات روده و کنترل دفع مدفوع به صورت ارادی و غیر ارادی داره. آسیب رسیدن به هر یک از این اعصاب میتونه باعث بی‌اختیاری مدفوع یا ایجاد بیماری یا مشکلاتی در دفع مدفوع بشه.
عصب پودندال، مهم‌ترین عصب سوماتیک مقعد وظایف زیر رو انجام میده:
- به صورت ارادی، اسفنکتر خارجی مقعد رو منقبض یا شل میکنه.
- پر شدن راست روده یا رکتوم از مدفوع و نیاز به دفع مدفوع رو احساس میکنه.
عملکرد هماهنگ اسفنکترها و اعصاب در دفع مدفوع:
در حالت عادی، اسفنکتر داخلی توسط اعصاب سمپاتیک منقبض و بسته می‌مونه و از خروج ناگهانی و غیر ارادی مدفوع جلوگیری میکنه (مثلا در زمان استرس یا زمان نیاز به عقب انداختن دفع مدفوع).
زمانی که رکتوم پر میشه، اعصاب پاراسمپاتیک، سیگنال‌هایی ارسال میکنن که باعث شل شدن اسفنکتر داخلی و افزایش حرکات روده برای تخلیه مدفوع میشه.
اگر شرایط برای دفع مدفوع مناسب باشه، فرد میتونه با شل کردن ارادی اسفنکتر خارجی، عمل دفع را انجام بده.
در غیر این صورت، میتونه با منقبض و بسته نگهداشتن اسفنکتر خارجی، به طور ارادی جلوی دفع رو بگیره.
4.خون مقعد: بررسی دو سیستم گردش خون در مقعد
گردش خون در مقعد توسط دو سیستم گردش خون، انجام میشه:
- سیستم شریانی مقعد (که خون اکسیژن دار رو از قلب به بخش مقعد میاره): شامل شریان‌های رکتال فوقانی، میانی و تحتانی.
- سیستم وریدی مقعد (که خون کم اکسیژن رو از مقعد به سمت قلب برمیگردونه) : شامل وریدهای مقعدی.
ورید های مقعدی این قسمت، در شرایطی متورم شده و باعث بیماری هموروئید مقعدی (بواسیر) میشن.
5. خط دندانه‌ای کانال مقعدی: نقش گیرنده های درد مقعدی
خط دندانه‌ای مرزی هست که داخل کانال مقعدی را به دو بخش متفاوت (از نظر نوع پوشش بافت و حس عصبی) تقسیم میکنه:
- بالای خط دندانه‌ای: بخش پوشش روده‌ای، چون گیرنده های درد نداره، هیچ دردی در این بخش حس نمیشه.
- پایین خط دندانه‌ای: بخش پوشش پوستی چون گیرنده های درد داره، پس درد در این بخش احساس میشه.
در صورت ایجاد آسیب یا جراحت مثل بروز زخم یا بیماری هموروئید، این دو بخش عکس العمل متفاوتی دارن:
- در بخش بالای خط این تحریکات حس نمیشن.
- در بخش پایین خط، به علت وجود گیرنده های درد و حساسیت بالای پوست، هر تحریک و آسیبی، باعث احساس درد زیاد میشه. مثلا ایجاد هموروئید در این ناحیه بسیار دردناک هست.
عملکرد مقعد: دفع مواد زائد مدفوع از بدن و حفظ تعادل داخلی بدن
فرآیند دفع طبیعی مدفوع، با هماهنگی کامل اعصاب و عضلات، یکی از مهم ترین عملکردهای حیاتی بدن برای دفع مواد زائد و حفظ تعادل داخلی بدن محسوب میشه.
به طور خلاصه نقش مقعد؛ کنترل خروج مدفوع از طریق هماهنگی عضلات اسفنکتری و تنظیم خروج گاز و مواد زائده.
مراحل دفع مدفوع در مقعد:
- بعد از ورود مواد زائد به مقعد، ابتدا در کولون، ذخیره میشن تا آب و الکترولیت ها از مواد زائد گوارشی جذب بشن.
- مواد زائد گوارشی، پس از عبور از کولون، در راست‌روده (رکتوم) هم ذخیره میشن تا باقی مانده مواد مفید هم در رکتوم جذب بشن.
- وقتی راست‌روده پر میشه، گیرنده‌های عصبی در دیواره‌ی آن سیگنال‌هایی را به مغز ارسال میکنن که باعث احساس نیاز به دفع مدفوع میشه.
کنترل دفع، توسط دو اسفنکتر مقعدی:
اسفنکتر داخلی که غیر ارادی هست، به طور خودکار شل شده و باعث شدید شدن احساس نیاز به دفع میشه.
اسفنکتر خارجی مقعد ارادی هست و با اراده فرد، منتظر زمان و مکان مناسب برای دفع، کنترل میشه.
شرایط برای دفع مهیا نباشه، اسفنکتر خارجی با انقباض مدفوع رو موقتی در راست‌روده نگه میداره.
- موقع تصمیم فرد برای دفع، این ماهیچه یعنی اسفنکتر خارجی شل شده و مدفوع از سوراخ انتهای بدن خارج میشه و عمل دفع مدفوع، کامل میشه.
انواع بیماری های نشیمنگاهی مقعدی
مقعد مانند همه بخش های بدن، در اثر ایجاد جراحت و آسیب، عوامل میکروبی و ویروسی، درگیر بیماری میشن. به علت اینکه بخش مقعد، مستقیما در معرض آلودگی های مدفوع و جراحات ناشی از عبور مدفوع هست، دچار بیماری های عفونی مقعدی و گسترش سریع آن به قسمت های دیگه، میشه.
بررسی علل و علائم مهم ترین بیماری های شناخته شده در بخش مقعد:
بیماری هموروئید مقعدی (بواسیر): علائم، دلایل و راه های درمان هموروئید
شایع ترین بیماری مقعدی؛ بواسیر یا هموروئید مقعدی هست. هموروئید بسته به 2 نوع داخلی و خارجی تقسیم میشه. افزایش فشار به رگهای خونی ناحیه مقعد و راست‌روده، باعث تجمع خون، التهاب، تورم آن‌ها و بیرون زدگی به صورت گوشت اضافی در مقعد میشه.
درمان هموروئید در مراحل ابتدایی، شامل درمان های دارویی و درمان های خانگی مکمل و کمکی هست. در صورت عدم درمان، با شدت ها و عوارض زیاد، گسترش پیدا میکنه.
علائم، دلایل ایجاد و روش های درمانی مشابهی با شقاق مقعدی داره.
بیماری شقاق مقعدی یا فیشر: علل، علائم و راه های درمان شقاق مقعدی
ایجاد بریدگی در پوست دیواره و داخل کانال رکتوم، باعث ایجاد شقاق مقعدی میشه.
علائم بیماری هموروئید، مشابه با بیماری فیشر مقعدی:
- درد شدید، سوزش و خارش ناحیه مقعد
- بیرون زدن گوشت اضافه مقعدی در موارد گسترش بیماری ها
- تورم و التهاب
- خونریزی
- تب و لرز در مراحل شدید بیماری
- درد موقع اجابت مزاج و سوزش بعد از دفع مدفوع
دلایل ایجاد بیماری هموروئید، مشابه با بیماری فیشر مقعدی:
- یبوست درمان نشده
- اسهال درمان نشده
- زور زدن موقع اجابت مزاج
- عدم رعایت رژیم غذایی پر فیبر و سالم
- زایمان سخت
- چاقی و اضافه وزن
- ورزش های سنگین
- مصرف نکردن آب کافی و خشک شدن روده
- نشستن طولانیمدت
درمان هموروئید و شقاق مقعدی، در مراحل اولیه ایجاد، شامل درمان های دارویی و درمان های خانگی مکمل و کمکی هست.
درمان لیزری بواسیر(هموروئید) و شقاق مقعدی (فیشر):
لیزر درمانی؛ مطمئن ترین و قطعی ترین روش درمان هموروئید و شقاق مقعدی شناخته شده. روش درمان با لیزر، بدون بیهوشی، بدون بستری و با بیحسی موضعی در مدت 20 دقیقه به صورت سرپایی انجام میشه.
فیستول مقعدی: علائم، دلایل و راه درمان فیستول
مقعد به طور طبیعی فقط باید با راست‌روده (رکتوم) مرتبط باشه. ایجاد مسیر ارتباطی غیر طبیعی بین مقعد و پوست اطراف آن، فیستول مقعدی به وجود میاره. فیستول، لوله ای هست که یک سرآن داخل کانال مقعده و سر دیگه آن به سطح پوست مقعد راه داره که از این سوراخ عفونت و مدفوع، خارج میشه.
عوارض ایجاد فیستول مقعدی:
ترشحات عفونی و مدفوع از سطح پوست مقعد، گسترش عفونت و ایجاد آبسه های مقعدی.
دلیل اصلی ایجاد فیستول:
بیماری های التهابی روده، یبوست، اسهال، زایمان سخت، عفونت ها و بیماری های مقعدی درمان نشده مثل هموروئید، شقاق و آبسه های مقعدی.
آبسه مقعدی: بررسی علائم، علل و درمان قطعی آبسه
جمع شدن چرک و عفونت درون غده های ناحیه نشیمنگاهی و مقعد، بسته شدن راه تخلیه این عفونت، باعث ایجاد آبسه مقعدی یعنی توده ای ملتهب و چرکی میشه. به دلیل عفونت باکتریایی در غدد مقعدی، بیماریهای التهابی روده، یبوست و اسهال مداوم و درمان نشده، یا هموروئید و شقاق مقعدی درمان نشده، به وجود میاد. در صورت عدم درمان به‌موقع، آبسه میتونه به یک فیستول مقعدی تبدیل بشه که عفونت و مدفوع به جای تخلیه از مقعد، از پوست اطراف مقعد، خارج میشه.
علائم آبسه مقعدی:
- درد شدید و مداوم مخصوصا موقع نشستن
- احساس توده متورم دردناک در اطراف مقعد
- خروج چرک، عفونت و ترشحات بدبو
- تب و لرز در موارد شدید
درمان قطعی آبسه مقعدی:
درمان آبسه مقعدی با تجویز دارو، جراحی برای تخلیه عفونت آبسه، مراقبت ها و درمان های خانگی، فقط در مراحل اولیه انجام میشه.
لیزر درمانی آبسه مقعدی، مطمئن ترین و قطعی ترین روش درمان شناخته شده که بدون بیهوشی، بدون بستری و با بیحسی موضعی در مدت 20 دقیقه به صورت سرپایی انجام میشه.
کیست مویی مقعدی: بررسی علائم، علل و درمان قطعی کیست مویی
کیست مویی به علت نفوذ موی بدن به زیر پوست در انتهای خط باسن و پایین دنبالچه به وجود میاد. رشد این موی برگشتی، باعث ایجاد توده عفونی آبسه مانندی، به نام کیست مویی میشه. از این کیسه، عفونت، ترشحات چرکی و خونابه خارج میشه.
علل ایجاد کیست مویی:
رعایت نکردن بهداشت ناحیه، داشتن موهای ضخیم در قسمت خط باسن، پوشیدن لباس های تنگ و وراثت خانوادگی
قطعی ترین روش درمان کیست مویی:
لیزر درمانی کیست مویی، مطمئن ترین و قطعی ترین روش درمان شناخته شده که بدون بیهوشی، بدون بستری و با بیحسی موضعی در مدت 20 دقیقه به صورت سرپایی انجام میشه.
زگیل تناسلی مقعدی: بررسی علائم، علل، راه های پیشگیری و درمان زگیل تناسلی
عامل اصلی انتقال و ابتلا به بیماری مسری زگیل تناسلی، ویروس HPV هست که از راه های مختلفی از شخص آلوده به ویروس به سایر افراد منتقل میشه.
علائم زگیل تناسلی مقعدی:
- برجستگی های صاف یا شبیه گل کلم در اطراف مقعد
- زگیل هایی به شکل توده ای یا صاف
- خارش و سوزش مقعد و پوست اطراف مقعد
- احساس وجود توده در اطراف مقعد
راه های انتقال زگیل تناسلی مقعدی:
- رابطه جنسی مقعدی
- تماس با سطح آلوده به ویروس
- تماس مستقیم با پوست آلوده به ویروس
راه های پیشگیری از ابتلا به زگیل تناسلی مقعدی:
- تزریق واکسن های گارداسیل و سرواریکس
- استفاده از کاندوم در روابط جنسی
- شستشوی کامل ناحیه تناسلی و مقعد، پس از رابطه جنسی
درمان زگیل تناسلی مقعدی:
- مصرف پمادهای موضعی
- فریز زگیل یا کرایوتراپی: انجماد و فریز زگیل‌ها با نیتروژن مایع
- جراحی لیزری
- جراحی با الکتروکوتر
خود ارضایی مقعدی: عوارض خود ارضایی مقعدی؛ آسیب هایی مقعدی
خود ارضایی یا رابطه جنسی از طریق مخرج و مقعد، به علت وجود اعصاب بسیار حساس و زیاد ناحیه مقعد، برای افزایش لذت جنسی انجام می شه.
انجام مکرر خود ارضایی یا رابطه جنسی مقعدی، به عضلات اسفنکتر مقعدی صدمات جدی میزنه و عوارضی شدید به دنبال داره، مثل بی اختیاری در کنترل ادرار و مدفوع. سایر بیماری های مقاربتی، ایدز، هپاتیت، زگیل تناسلی، سفلیس و سوزاک
علائم رایج بیماری های مقعدی: درد مقعدی، خونریزی و نشانه های بیماری مقعدی
- درد مقعدی: احساس درد در ناحیه مقعد، نشانه ای از وجود بیماری های نشیمنگاهی مانند هموروئید داخلی، هموروئید خارجی، شقاق مقعدی، آبسه و فیستول یا عفونت های قارچی و ویروسی و… هست.
- خارش مقعدی: خارش در اطراف مقعد یا اطراف آن، نشانه وجود عفونت، حساسیت های پوستی یا آلرژی هست.
- خونریزی مقعدی: خونریزی هنگام اجابت مزاج روی مدفوع، مشاهده لکه های خون روی دستمال و در اثر خاراندن زیاد مقعد، نشانه وجود بیماری های مقعدی شدید و عفونت هست.
- بثورات و ضایعات پوستی مقعد: هر تغییری مانند جوش‌ها، دانه‌ها، التهاب و قرمزی، تورم و برآمدگی‌های غیرطبیعی، زگیل ها، زخم ها، پارگی ها در ظاهر پوست مقعد، نشانه ای از بیماری های مقعدی دارن.
- ترشح مقعدی: وجود چرک و عفونت یا مخاط در مدفوع یا لباس زیر، نشانه بیماری مقعدی هست.
- اختلال در حرکات روده: مشکل در عملکرد عضلات مقعدی (اسفنکترهای مقعدی) باعث ایجاد مشکل در دفع و تخلیه مدفوع و بروز یبوست میشه.
راه های پیشگیری و جلوگیری از ابتلا به بیماری های مقعدی
راه های پیشگیری از ابتلا به بیماری های نشیمنگاهی مقعدی، مشابه هم هستن و در چند مورد خاص و اختصاصی فرق دارن. با رعایت این موارد مشابه، جلوی ابتلا به این بیماری های دردناک گرفته میشه:
- رعایت بهداشت مقعد با شستشوی هر روزه و تمیز نگهداشتن ناحیه مقعد
- نشستن در لگن آب گرم حمام سیتز به مدت 20 دقیقه و 2 با در روز
- خشک نگه داشتن مقعد بعد از شستشو با دستمال تمیز، خشک و غیر عطری
- نوشیدن آب فراوان روزانه 8 تا 12 لیوان
- مصرف غذاهای پر فیبر غلات، حبوبات، میوه ها و سبزیجات تازه
- عدم مصرف غذاهای فرآوری شده، چرب، ناسالم مثل کنسرو، سوسیس
- پوشیدن لباس های گشاد و نخی
- استفاده از کاندوم در روابط جنسی
- مراجعه به موقع به پزشک متخصص برای درمان قطعی و فوری
سوالات متداول درباره مقعد: ساختار، عملکرد و انواع بیماری های مقعدی
- در قسمت بیرون مقعد، هر دانه یا گوشت اضافه ای نشانه هموروئید هست؟
- در صورتی که با علائم درد، خونریزی و یبوست باشه و بعد از مدتی خود بخود از بین نره، نشانه ابتلا به هموروئیده.
- با تمرینها یا فعالیتهای ورزشی میشه به تقویت عضلات مقعد و جلوگیری از مشکلات گوارشی کمک کرد؟
- بله انجام ورزش های سبک و پیاده روی به مدت حداقل 20 دقیقه در روز و انجام ورزش کگل بسیار موثره.
- استفاده از دستمال توالت نامناسب میتونه باعث تحریک یا التهاب مقعد بشه؟
- بله چون پوست مقعد بسیار نازک و حساسه، باید از دستمال های بدون عطر و رنگ و نرم استفاده کرد.
- استفاده از توالتهای فرنگی یا سنتی بر سلامت مقعد تاثیر داره؟
- درصورت استفاده از توالت فرنگی باید کمی به روی شکم خم شد و فشار آورد تا تخلیه مدفوع کامل انجام بشه.
- آیا خارش مقعدی میتونه نشانه ای از عفونت قارچی باشه؟
- بله، عفونتهای قارچی یا انگلی مثل کرمک، کرم های گرد و کرم های نواری مخصوصا در شب، میتونن باعث خارش شدید مقعدی بشن.
آیا یبوست طولانیمدت میتواند باعث بیماریهای مقعدی شود؟
بله دقیقا ابتلا به یبوست طولانی مدت و درمان نشده یکی از عوامل اصلی بروز بیماری های مقعدی مثل هموروئید، شقاق و… هست.
- تغییرات بافتی در مقعد چگونه میتوانند منجر به هموروئید شوند؟
- افزایش فشار در رگهای خونی مقعدی، باعث ایجاد تورم و التهاب بافت های اطراف آن و ایجاد بیماری مقعدی هموروئید میشه.
