آنتی بیوتیک چیست؟ از انواع و کاربردها تا عوارض و مقاومت دارویی

آنتی بیوتیک ها، از مهم ترین کشفیات پزشکی در قرن بیستم، گروهی از داروهای ضد میکروبی هستن که برای مقابله با بیماری ها و عفونت های باکتریایی تجویز میشن.

آنتی بیوتیک ها، به دو روش، به بدن برای مبارزه با عفونت ها کمک میکنن: مهار رشد و تکثیر باکتری ها و از بین بردن و کشتن آنها.

آنتی بیوتیک ها، بر بیماری های ویروسی تاثیری ندارن و استفاده نادرست از آنها، به مشکلات جدی و مقاومت آنتی بیوتیکی، منجر میشه. مانند استفاده نابجا از آنتی بیوتیک ها، در بیماری های ویروسی سرماخوردگی، آنفولانزا، برخی گلو دردها و کووید یا کرونا.

آنتی بیوتیک: کشف خواص ضد باکتری توسط الکساندر فلمینگ

دکتر الکساندر فلمینگ، پزشک و میکروب شناس اسکاتلندی، در سال 1928، به طور اتفاقی پنی سیلین اولین آنتی بیوتیک طبیعی رو کشف کرد. فلمینگ، مشاهده کرد که در اثر رشد کپکی به نام پنی سیلین، باکتری های اطراف آن، از بین میرن یا رشد نمیکنن. یعنی کپک، ماده ای تولید میکنه که باکتری ها رو از بین میبره. این کشف به تولید پنی سیلین منجر شد که جان میلیون ها انسان مبتلا به بیماری ها و  عفونت های باکتریایی رو نجات داده.

انواع و مکانیسم اثر آنتی بیوتیک ها: گروه های و عملکرد انتخابی

آنتی بیوتیک ها، عملکرد انتخابی دارن؛ یعنی بدون آسیب به سلول های بدن، فقط باکتری های خاصی رو هدف قرار میدن و اونها رو از بین میبرن.

دو گروه اصلی آنتی بیوتیک ها از نظر عملکرد:

•  باکتری کش ها: با تخریب دیواره سلولی، باعث مرگ باکتری ها میشن مثل پنی سیلین ها.
•  باکتریواستاتیک ها: با مهار ساخت پروتئین باکتری (DNA)، از رشد و تولید مثل و تکثیر باکتری ها جلوگیری میکنن تا سیستم ایمنی بدن آن ها رو از بین ببره مثل تتراسایکلین.

مکانیسم اثر آنتی بیوتیک ها: از تخریب دیواره سلول تا توقف خط تولید پروتئین

آنتی بیوتیک ها، از روش های هوشمندانه ای برای از بین بردن باکتری ها استفاده میکنن: از تخریب دیواره سلولی محافظ دور باکتری تا اختلال و از کار انداختن خط تولید کارخانه پروتئین سازی آن.

• تخریب دیواره محافظ سلولی باکتری ها:

آنتی بیوتیک هایی مانند پنی سیلین، با از بین بردن دیواره سلولی محافظ دور باکتری، مستقیما باعث مرگ باکتری میشن.

• ایجاد اختلال در سنتز باکتری ها:

باکتری ها، برای فعالیت های حیاتی مانند رشد، تکثیر و عملکرد خود، به پروتئین های ساخته شده در ریبوزوم های خود نیاز دارن.

آنتی بیوتیک هایی مانند تتراسایکلین و اریترومایسین، مستقیما به ریبوزوم های باکتری حمله میکنن و از تولید پروتئین، جلوگیری میکنن. در نتیجه، باکتری انرژی لازم رو نداره و میمیره.

• جلوگیری از تکثیر DNA باکتری:

دستورات تکثیر باکتری یا DNA، نشان میده که باکتری چگونه باید تکثیر پیدا کنه و زیاد بشه.

آنتی بیوتیک هایی مثل سیپروفلوکساسین، با اختلال در آنزیم های کپی کننده DNA، باعث جلوگیری از تقسیم سلولی، تکثیر و ازدیاد تعداد باکتری ها میشن.

•  تخریب غشای سلولی باکتری:

آنتی بیوتیک هایی مانند پلی میکسین ها، با سوراخ کردن غشا یا پوشش خارجی باکتری، باعث خروج مواد داخلی سلول باکتری و مرگ آن میشن.

• ایجاد اختلال در مسیرهای شیمیایی متابولیکی باکتری:

مسیرهای شیمیایی یا متابولیکی، به مجموعه واکنش های شیمیایی در بدن همه موجودات زنده، از باکتری تا انسان، گفته میشه که برای ادامه زندگی آن موجود ضروری هست.

این واکنش های شیمیایی مانند خط تولید کارخانه، مواد اولیه رو به محصولات حیاتی و ضروری برای ادامه زندگی، تبدیل میکنن.

باکتری به ویتامین اسید فولیک به عنوان ماده اولیه، برای ساخت DNA (دستورات لازم برای تکثیر سلولی و تولید مثل باکتری) و ساخت پروتئین در ریبوزوم (برای تولید انرژی و سوخت لازم برای ادامه حیات) نیاز داره. 

بدون ویتامین اسید فولیک، باکتری، توانایی ساخت DNA یا پروتئین رو نداره؛ در نهایت باکتری تکثیر نمیشه یا میمیره!

مثلا، آنتی بیوتیک سولفونامید که برای عفونت های ادراری، تجویز میشه به این ترتیب عمل میکنه: باکتری اشرشیاکلی عامل عفونت ادراری، برای تولید سوخت و انرژی حیاتی و تولید مثل، نیاز به اسید فولیک داره. مصرف آنتی بیوتیک ترکیبی کوتریموکسازول، باعث توقف تولید اسید فولیک در باکتری و نهایتا مرگ باکتری اشرشیا کلی میشه.

موارد مصرف آنتی بیوتیک ها: درمان بیماری های عفونی باکتریایی

آنتی بیوتیک ها فقط در برابر بیماری های عفونی ناشی از باکتری موثر هستن یعنی یا باکتری ها رو از بین میبرن یا آنقدر ضعیف میکنن که سیستم ایمنی بدن، به راحتی آنها رو از بین میبره.

شایع ترین بیماری های قابل درمان با آنتی بیوتیک ها:

• گلو دردهای چرکی یا استرپتوکوکی
• عفونت های دستگاه تنفسی مثل برونشیت، سینه پهلو و ذات الریه
• عفونت های پوستی
• عفونت گوش میانی
• عفونت های دستگاه گوارشی باکتری هلیکو پیلاری
• عفونت های مجاری ادراری و کلیه
• مننژیت با عامل باکتریایی
• بعضی بیماری های مقاربتی قابل انتقال مثل سوزاک

اشکال دارویی آنتی بیوتیک: کپسول، آمپول، پماد و شربت

آنتی بیوتیک ها به شکل های مختلف دارویی، تولید و عرضه میشن: کپسول، قرص، شربت، پمادهای موضعی و آمپول

• کپسول آنتی بیوتیک: مانند آموکسی سیلین برای عفونت های گلو، گوش و سینوس
• پماد آنتی بیوتیک: مانند موپیروسین برای زخم ها و عفونت های پوستی
• آمپول آنتی بیوتیک: مانند سفازولین برای عفونت های شدید بیمارستانی
• قرص آنتی بیوتیک: مانند سیپروفلوکساسین برای عفونت های ادراری و گوارشی
• شربت آنتی بیوتیک: مانند سفالکسین برای عفونت های پوستی و ادراری در کودکان

آنتی بیوتیک ها: موثر در پیشگیری از عفونت های قبل و بعد جراحی

برخی آنتی بیوتیک ها، در درمان و همچنین جلوگیری از گسترش عفونت های ناشی از بیماری یا مراقبت های پس از جراحی، تاثیر بسیاری دارن.

• مصرف آنتی بیوتیک ها قبل از جراحی: در جراحی های ارتوپدی و آپاندیس، باعث کاهش احتمال عفونت میشن.
• مصرف آنتی بیوتیک ها قبل و بعد از جراحی های مقعدی: باعث کنترل عفونت های ناشی از بیماری های مقعدی مثل هموروئید (بواسیر) یا شقاق، در زمان درمان دارویی و حتی پس از انجام جراحی میشن.

آنتی بیوتیک های موثر بر کاهش خطر عفونت بیماری های مقعدی

در بیماری های مقعدی مانند بواسیر (هموروئید)، شقاق (فیشر)، کیست مویی (سینوس پیلونیدال)، آبسه و فیستول مقعدی؛ آنتی بیوتیک ها نمیتونن بافت آسیب دیده رو درمان کنن. اگرچه به درمان عفونت کمک میکنن.

تاثیر آنتی بیوتیک ها بر بیماری های مقعدی:

آنتی بیوتیک ها با از بین بردن یا کاهش باکتری های عفونت زا، شرایط مطلوب برای درمان های تکمیلی مانند جراحی باز و جراحی لیزری رو فراهم میکنن.

مثلا برای درمان عفونت کیست مویی، یا درمان بواسیر (هموروئید)، تجویز و مصرف آنتی بیوتیک، عفونت موضعی رو کنترل میکنه تا جراحی، با خطر عفونت کمتری انجام بشه.

لیزر درمانی: درمان موثر و قطعی بیماری های مقعدی

آنتی بیوتیک ها تاثیری بر درمان بیماری های نشیمنگاهی یا مقعدی مثل فیستول، هموروئید، شقاق، کیست مویی ندارن و فقط از بروز عفونت پیش از جراحی و بعد از جراحی در دوران نقاهت، جلوگیری میکنن.

لیزر درمانی؛ به عنوان بهترین، پیشرفته ترین و قطعی ترین روش درمان  بیماری های مقعدی، شناخته میشه. روش بدون جراحی درمان لیزری؛ بدون احساس درد و خونریزی، بدون نیاز به بیهوشی و بستری انجام میشه.

درمان لیزری بیماری های مقعدی و لیزر هموروئید در تهران، توسط جراح متخصص خانم و آقا، در کلینیک تخصصی لیزر درمان، تنها در مدت 20 دقیقه، انجام میشه. بیمار پس از درمان با لیزر، نیازی به بستری یا دوران نقاهت طولانی نداره و میتونه به زندگی عادی خود برگرده.

انواع آنتی بیوتیک ها:۶ نوع آنتی بیوتیک و کاربرد دارویی آنها

داروهای آنتی بیوتیکی، بسته به ساختار و فرمول شیمیایی، تاثیرات متفاوت بر بیماری های باکتریایی و چگونگی عملکرد آنها، تقسیم بندی میشن.

رایج ترین آنتی بیوتیک ها و کاربردهای آنها:

• پنی سیلین ها: مثل پنی سیلین، آموکسی سیلین، آمپی سیلین

• • • کاربرد دارویی پنی سیلین ها: عفونت های تنفسی، گلودرد، سیفلیس، سیاه زخم

• تتراسایکلین ها: مثل داکسی سایکلین، مینوسایکلین

• کاربرد دارویی تتراسایکلین ها: آکنه و مشکلات پوستی

• سفالوسپورین ها: نسل های اول تا سوم سفازولین، سفاکلور، سفکسیم

• کاربرد دارویی سفالوسپورین ها: عفونت های ادراری، تنفسی، پوستی و قابل مصرف در بیماران حساس به پنی سیلین

• ماکرولیدها: اریترومایسین، آزیترومایسین، کلاریترومایسین

• عفونت های تنفسی، ذات الریه، عفونت های گوش و بعضی بیماری های جنسی

• فلوروکینولون ها: لووفلوکساسین، سیپروفلوکساسین

• عفونت های مجاری ادراری، عفونت های روده ای و عفونت های تنفسی

• آمینوگلیکوزیدها: جنتامایسین، آمیکاسین

• عفونت های شدید و عفونت های منتقل شده از بیمارستان.

عوارض جانبی آنتی بیوتیک ها: از دل پیچه تا مرگ در اثر آنافیلاکسی

داروهای آنتی بیوتیکی، غالبا بی ضرر و با عوارض جانبی کم هستن. بدون آسیب به سلول های بدن، به باکتری ها حمله میکنن و آنها رو از بین میبرن. عوارض آنها بستگی به نوع دارو، مدت مصرف و شرایط جسمانی بیمار، به شکل متفاوتی ظاهر میشن.

مهم ترین عوارض جانبی آنتی بیوتیک ها:

• دل درد، دل پیچه و شکم درد
• استفراغ و حالت تهوع
• اسهال و بیرون روی
• علائم آلرژی مثل بثورات پوستی، خارش پوستی، کهیر، تنگی نفس
• عفونت قارچی در دهان، روده و واژن در صورت مصرف طولانی مدت آنتی بیوتیک ها
• بر هم خوردن تعادل باکتری های مفید روده.

عوارض جانبی شدید و خطرناک آنتی بیوتیک ها:

•  تشکیل سنگ کلیه: 

• • • مصرف طولانی مدت آنتی بیوتیک های سولفونامید؛ باعث برهم خوردن تعادل ترکیب شیمیایی ادرار و تشکیل کریستال های سنگ کلیه میشه.

•  افزایش خطر تشکیل لخته های غیر طبیعی خون: 

• • • مصرف بعضی از سفالوسپورین ها مانند سفتریاکسون، باعث اختلال در پروتئین های انعقادی خون میشه.

• حساسیت به نور خورشید: 

• • • مصرف برخی از تتراسایکلین ها مانند داکسی سایکلین باعث افزایش حساسیت پوستی نسبت به اشعه UV، آفتاب سوختگی و بثورات پوستی میشه.

• کم خونی و مشکلات خونی: 

• • • مصرف تری متوپریم، با مهار متابولیسم اسید فولیک، باعث کاهش تولید سلول های خونی و کم خونی میشه.

• اختلالات شنوایی: 

• • • مصرف اریترومایسین و برخی آمینوگلیکوزیدها مثل جنتامایسین، با آسیب به عصب های شنوایی و سلول های گوش داخلی، باعث کم شنوایی میشه.

• بروز التهاب روده در سالمندان: 

• • مصرف برخی آنتی بیوتیک ها مانند کلیندامایسین، تعادل باکتریایی روده رو بهم میریزه و باعث رشد بیش از حد باکتری هایی مثل کلستریدیوم، التهاب روده، اسهال شدید و خونی میشه.

• آنافیلاکسی: 

• • بروز واکنش های آلرژیک شدید و منجر به مرگ؛ مراجعه اورژانسی به بیمارستان برای نجات جان بیمار، بسیار ضروریه.

مقاومت آنتی بیوتیکی: تهدید جدی برای سلامت جهانی

مقاومت آنتی بیوتیکی، یکی از مشکلات جدی در زمینه سلامت کل جهان، محسوب میشه.

در مقاومت دارویی آنتی بیوتیکی، باکتری ها کم کم نسبت به دارو، مقاوم میشن و به درمان مورد نظر، جواب نمیدن. این مشکل، باعث به وجود آمدن “ابر باکتری ها” میشه که درمان آنها بسیار دشوار یا غیر ممکنه.

دلایل بروز مقاومت آنتی بیوتیکی:

• مصرف بی مورد، خودسرانه، بدون تجویز پزشک و بدون تاثیر آنتی بیوتیک ها (مثلا مصرف اشتباه در درمان در سرماخوردگی).
• مصرف ناقص یا قطع ناگهانی داروی آنتی بیوتیک قبل از اتمام دوره مصرف آن.
• تشخیص نادرست بیماری و تجویز نادرست داروی آنتی بیوتیک توسط پزشک یا دکتر داروساز

عوارض مقاومت آنتی بیوتیکی: پیامدهای خطرناک مصرف نادرست آنتی بیوتیک ها

• افزایش مقاومت باکتری ها در برابر تاثیرات درمانی داروهای آنتی بیوتیکی
• طولانی شدن دوران نقاهت و مدت بیماری
• افزایش هزینه های مالی درمان
• گسترش بیماری های عفونی در جامعه
• احتمال مسمومیت شدید و نیاز به بستری شدن در بیمارستان
• افزایش خطر مرگ و میر بیماران

مصرف صحیح آنتی بیوتیک ها: توصیه های مهم برای افزایش تاثیر دارو 

آنتی بیوتیک ها، در صورت مصرف بجا و درست، شفا دهنده بیماری و نجات بخش جان بیماران هست. رعایت اصول مصرف طبق توصیه پزشک، باعث اثر بخشی این داروها و جلوگیری از مقاومت باکتری های بیماری زا در مقابل این داروها میشه.

• آنتی بیوتیک ها فقط با تجویز پزشک و طبق دوز مشخص شده و سر وقت، مصرف بشه.

• آنتی بیوتیک ها، طبق توصیه افراد غیر متخصص نباید مصرف بشه.
• حتی در صورت بهبود علائم بیماری، دوره مصرف باید کامل بشه. 
• باقی مانده داروی آنتی بیوتیکی، نباید در زمان دیگری مصرف بشه.
• کپسول ها و قرص های آنتی بیوتیک ها باید با آب فراوان مصرف بشن.
• مصرف داروهای آنتی بیوتیکی با لبنیات مثل شیر، باعث کاهش اثر دارو میشه.
• در صورت مشاهده علائم آلرژی و حساسیت دارویی، مراجعه به پزشک، الزامیست.

تداخلات دارویی آنتی بیوتیک ها: کاهش تاثیر دارویی

مصرف همزمان برخی آنتی بیوتیک ها با مواد غذایی و آشامیدنی ها، باعث اختلال در تاثیرات دارویی و مسمومیت میشه.

رایج ترین عوارض تداخلات دارویی آنتی بیوتیک ها:

• حالت تهوع:

• • •  در اثر مصرف مترونیدازول در فاصله زمانی کم با نوشیدنی های الکلی

• کاهش جذب دارو: 

• • • به علت مصرف تتراسایکلین با لبنیات مثل شیر و ماست

• سوزش و درد معده: 

• • • در اثر مصرف اریترومایسین با معده خالی. اریترومایسین باید همراه غذا، مصرف بشه تا معده رو تحریک نکنه.

• تحریک معده: 

• • آزیترومایسین باید با معده خالی، یک ساعت قبل غذا مصرف بشه.

آنتی بیوتیک های گیاهی: پیشگیری از ابتلا به بیماری های باکتریایی با گیاهان

از روزگاران قدیم، بعضی از مواد غذایی یا گیاهان به علت خواص ضد باکتری، ضد ویروسی و یا ضد قارچی خود، مانند داروهای آنتی بیوتیکی استفاده میشدن.

گرچه این مواد غذایی طبیعی، جایگزین دارو و درمان های پزشکی نیستن، با این حال میتونن به عنوان مکمل دارویی در پیشگیری از ابتلا به بیماری و مقاوم کردن بدن در برابر عفونت ها، مصرف بشن.

داروهای گیاهی دارای خواص آنتی بیوتیکی:

• سیر (گارلیک):

سیر، ترکیبی ضد باکتری، ضد قارچ و ضد میکروب به نام آلیسین داره. یافته های علمی نشان دهنده تاثیر سیر در مهار رشد باکتری سالمونلا و اشرشیا کلی هست.

• عسل طبیعی:

در طب سنتی از عسل خام و طبیعی، برای ضد عفونی کردن و بهبود زخم های مقاوم و درمان عفونت های گلو استفاده میشه. مثلا برای تسکین و بهبود زخم بیماری های مقعدی بواسیر (هموروئید) یا شقاق، از ضماد عسل یا پانسمان عسل روی زخم استفاده میشه.

• زردچوبه:

ماده موثر در زردچوبه به نام کورکومین، با دارا بودن خواص ضد التهابی و ضد عفونی کننده، از رشد و تکثیر باکتری ها جلوگیری میکنه.

• زنجبیل:

ترکیبات فعال در زنجبیل به نام جینجرول و شوگاول، دارای خواص ضد باکتری و ضد التهاب هستن. در درمان گلو درد و مشکلات گوارشی از این خواص زنجبیل استفاده میشه.

• روغن درخت چای:

به علت خاصیت ضد باکتری قوی روغن درخت چای، از آن در درمان عفونت های پوستی و قارچی و همچنین در محصولات بهداشتی استفاده میشه.

سوالات متداول در مورد آنتی بیوتیک

• چطور باید بیماری ویروسی رو از بیماری باکتریایی تشخیص داد؟

تشخیص نوع بیماری، فقط بر عهده پزشک هست. پزشک با توجه به معاینه، علائم، انجام آزمایش هایی مثل آزمایش خون، کشت مدفوع و کشت گلو، بیماری رو تشخیص میده و تصمیم به تجویز آنتی بیوتیک میگیره.

• پس از احساس بهبودی، میشه مصرف آنتی بیوتیک رو قطع کرد؟

خیر. بهبودی ظاهری و قطع دارو، باعث بازگشت عفونت و مقاوم شدن باکتری به دارو میشه. دارو باید تا انتها و در زمان تعیین شده مصرف بشه.

• چرا مصرف داروهای آنتی بیوتیکی همراه لبنیات مضره؟

به علت تداخلات دارویی با لبنیات مثل شیر، ماست و دوغ و خطر مسمومیت دارویی